Kanun yapma, anayasa değişiklikleri yapma, özel nitelikli kanunlar çıkarma ve parlamento kararları Türkiye Büyük Millet Meclisinin hukuksal görevleri arasında yer almaktadır. Peki, özel nitelikli kanunlar nelerdir? Bütçe kanunu, kesin hesap kanunları, uluslararası antlaşmalar, genel ve özel affa karar verme ve para basılması yönünde ki alınan kararlar özel niteliklidir. Bu kanun diğer kanunlardan farklı özelliklere sahiptir. Meclisin kanun dışında aldığı kararlara ise parlamento kararı adı verilir. İç tüzük çıkarma parlamento kararları içerisinde ayrı bir yere sahiptir. Sessiz anayasalar olarak bilinir. Dokunulmazlığın kaldırılması, vekilliğin düşürülmesi, meclis başkanlık seçimi, Sayıştay üyeleri ve başkanını seçme, savaş ilanı, Türk Silahlı kuvvetlerinin kullanılmasına karar verme, olağanüstü hal süresini uzatmaya ve kaldırmaya karar verme, yüce divana sevk kararları da yine parlamento kararıdır. Parlamento kararları, kural olarak anayasa yargısının dışındadır. Fakat bunun iki istisnası vardır, milletvekili dokunulmazlığının kaldırılması, milletvekilliğinin sona ermesi ve meclis içtüzüğü için yargı yolu açıktır. Parlamento kararları cumhurbaşkanı tarafından imzalanmaz. Tutanak dergisinde yayınlanarak yürürlüğe girer. Kişilere hak ve yükümlülükler getirmez. Maddi anlamda kanun, genel, soyut, süreklidir. Medeni kanun ve Türk ceza kanunu maddi anlamda kanundur. Şekli anlamda kanunlar ise özel, somut, sürelidir. Af, bütçe kanunu şekli anlamda kanunlardır. Dilekçe, KİT, kamu iktisadi teşebbüsleri, milli eğitim, kadın erkek fırsat eşitliği, anayasa, sağlık, çevre, insan hakları, deprem araştırma ve bütçe komisyonu olmak üzere daimi komisyonlar bulunur. Yasama kısıntısı, doğrudan yasa koyucunun iradesi ile bazı idari işlemlerin anayasa veya kanunlar ile yargısal denetimin dışında tutulmasıdır. Yöntemsel bağımsızlık, TBMM kendi çalışma yöntemlerini iç tüzükle kendisinin yapmasıdır. TBMM aynı zamanda kamu baş denetçisini seçendir. Kamu baş denetçisi gizli oy ve en fazla 4 turda seçilir. Seçim tıpkı meclis başkanlık seçimi gibidir. Meclisin, bilgi edinme ve denetim yolları yazılı soru, genel görüşme, meclis araştırması ve meclis soruşturmasıdır. Soru, belli bir konuda bilgi edinmek üzere milletvekillerinin, bakanlar ve cumhurbaşkanı yardımcılarından cumhurbaşkanı adına bilgi istenmesine dayalıdır. Soru önergesi için 1 milletvekilinin yazılı teklifi yeterlidir. 2017 anayasa değişikliği ile sözlü soru sorma kaldırılmıştır.
Genel görüşme, toplumu ve devleti ilgilendiren belirli bir konun, meclis genel kurulunda görüşülmesi şeklinde ortaya çıkan denetim aracı genel görüşmedir. Genel görüşme sonunda oylama yapılmaz. Genel görüşme isteği siyasi parti grupları veya en az 20 milletvekili tarafından istenebilir. Meclis araştırması belli bir konuda bilgi edinmek için meclis tarafından kurulan ve milletvekillerinden oluşan bir komisyonun yaptığı incelemeye dayalı denetim aracı ise meclis araştırmasıdır. Devlet ve ticari sınırlar kapsam dışındadır. Meclis araştırması sonunda oylama yapılmaz. Kamu kurum ve kuruluşlarından bilgi alınır. Siyasi parti grupları veya en az 20 milletvekili tarafından istenebilir.
Meclis soruşturması cumhurbaşkanı, cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanların cezai sorumluluklarını ortaya çıkaran denetim yoludur. Meclis soruşturması için meclis üye tamsayısının salt çoğunluğun teklifi yeterlidir. Meclis önergeyi 1 ay içerisinde görüşür ve soruşturma açılabilmesi için kabul yeter sayısı üye tam sayısının 3/5’tir. Oylama gizli yapılır. Soruşturma açılabilmesine karar verilmesi halinde 15 kişilik bir komisyon kurulur. Komisyona 2 ay süre verilir, yetmezse ek 1 ay süre daha tanınır. Rapor meclis başkanlığına verilir ve 10 gün içerisinde bastırılarak üyelere dağıtılır. Dağıtımdan itibaren 10 gün içinde meclis genel kurulunda görüşülür. Üye tam sayısının 2/3’ünün gizli oyu ile CB, CB Yardımcıları veya bakanlar yüce divana sevk edilebilir. Yüce divan da yargılama 3 ay içerisinde tamamlanır. Bu süre yetmezse bir defaya mahsus olmak üzere ek 3 ay daha verilir. Yüce divana sevk edilen CB seçim kararı alamaz. 2017 değişikliği ile ekonomik ve sosyal politikaların oluşturulmasında cumhurbaşkanına istişari nitelikte görüş bildirmek amacıyla Ekonomik ve Sosyal Konsey kurulur. Konseyin kuruluş ve işleyişi kanunla düzenlenir. Peki, mecliste bütçe kanunun özellikleri nelerdir? Cumhurbaşkanı, merkezi yönetim bütçe tasarısını ile milli bütçe tahminlerini gösteren raporu, mali yılbaşından 75 gün önce, TBMM sunar. Bütçe yıllık olarak hazırlanır. Bütçe kanunun görüşmeleri ise mali yılbaşından 55 gün önce başlar. Milletvekilleri bütçe görüşmeleri sırasında gider artırıcı ve gelirleri azaltıcı önerilerde bulunamazlar. Bütçe kanunu Cumhurbaşkanı tarafından geri gönderilemez; ama şekil ve esas bakımından iptali için Anayasa Mahkemesine dava edilebilir. Bütçe kanununa bütçe dışı hükümler konulamaz. Kesin hesap kanun tasarıları kanunda daha kısa bir süre kabul edilmemişse, ilgili oldukları mali yılın sonundan itibaren en geç 6 aya kadar CB tarafından TBMM’ne sunulur. Sayıştay genel uygunluk bildirimini kesin hesap kanun tasarısının verilmesinden başlayarak en geç 75 gün içinde TBMM sunar.
Genel görüşme, toplumu ve devleti ilgilendiren belirli bir konun, meclis genel kurulunda görüşülmesi şeklinde ortaya çıkan denetim aracı genel görüşmedir. Genel görüşme sonunda oylama yapılmaz. Genel görüşme isteği siyasi parti grupları veya en az 20 milletvekili tarafından istenebilir. Meclis araştırması belli bir konuda bilgi edinmek için meclis tarafından kurulan ve milletvekillerinden oluşan bir komisyonun yaptığı incelemeye dayalı denetim aracı ise meclis araştırmasıdır. Devlet ve ticari sınırlar kapsam dışındadır. Meclis araştırması sonunda oylama yapılmaz. Kamu kurum ve kuruluşlarından bilgi alınır. Siyasi parti grupları veya en az 20 milletvekili tarafından istenebilir.
Meclis soruşturması cumhurbaşkanı, cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanların cezai sorumluluklarını ortaya çıkaran denetim yoludur. Meclis soruşturması için meclis üye tamsayısının salt çoğunluğun teklifi yeterlidir. Meclis önergeyi 1 ay içerisinde görüşür ve soruşturma açılabilmesi için kabul yeter sayısı üye tam sayısının 3/5’tir. Oylama gizli yapılır. Soruşturma açılabilmesine karar verilmesi halinde 15 kişilik bir komisyon kurulur. Komisyona 2 ay süre verilir, yetmezse ek 1 ay süre daha tanınır. Rapor meclis başkanlığına verilir ve 10 gün içerisinde bastırılarak üyelere dağıtılır. Dağıtımdan itibaren 10 gün içinde meclis genel kurulunda görüşülür. Üye tam sayısının 2/3’ünün gizli oyu ile CB, CB Yardımcıları veya bakanlar yüce divana sevk edilebilir. Yüce divan da yargılama 3 ay içerisinde tamamlanır. Bu süre yetmezse bir defaya mahsus olmak üzere ek 3 ay daha verilir. Yüce divana sevk edilen CB seçim kararı alamaz. 2017 değişikliği ile ekonomik ve sosyal politikaların oluşturulmasında cumhurbaşkanına istişari nitelikte görüş bildirmek amacıyla Ekonomik ve Sosyal Konsey kurulur. Konseyin kuruluş ve işleyişi kanunla düzenlenir. Peki, mecliste bütçe kanunun özellikleri nelerdir? Cumhurbaşkanı, merkezi yönetim bütçe tasarısını ile milli bütçe tahminlerini gösteren raporu, mali yılbaşından 75 gün önce, TBMM sunar. Bütçe yıllık olarak hazırlanır. Bütçe kanunun görüşmeleri ise mali yılbaşından 55 gün önce başlar. Milletvekilleri bütçe görüşmeleri sırasında gider artırıcı ve gelirleri azaltıcı önerilerde bulunamazlar. Bütçe kanunu Cumhurbaşkanı tarafından geri gönderilemez; ama şekil ve esas bakımından iptali için Anayasa Mahkemesine dava edilebilir. Bütçe kanununa bütçe dışı hükümler konulamaz. Kesin hesap kanun tasarıları kanunda daha kısa bir süre kabul edilmemişse, ilgili oldukları mali yılın sonundan itibaren en geç 6 aya kadar CB tarafından TBMM’ne sunulur. Sayıştay genel uygunluk bildirimini kesin hesap kanun tasarısının verilmesinden başlayarak en geç 75 gün içinde TBMM sunar.
